2020-ci il noyabrın 10-da Azərbaycan, Rusiya və Ermənistan liderləri arasında imzalanan üçtərəfli Bəyanat hərbi əməliyyatları dayandırmaqla Qarabağ münaqişəsinə son qoydu. Ermənistanın kapitulyasiyası olan bu sənədi imzalayarkən hər iki tərəf 30 il ərzində regionda iflic vəziyyətinə düşmüş kommunikasiyaların açılmasına, insanların, nəqliyyat vasitələrinin və yüklərin təhlükəsizliyinə zəmanət verməyi öhdəsinə götürdü.
Üçtərəfli Bəyanatda, həmçinin keçmiş Dağlıq Qarabağla Ermənistan arasında əlaqəni təmin edəcək və bununla belə, Şuşa şəhərinə toxunmayacaq Laçın dəhlizinin Rusiya sülhməramlı kontingentinin nəzarəti altında qalması, tərəflərin razılığı əsasında növbəti üç il ərzində Laçın dəhlizi üzrə yeni hərəkət marşrutunun inşası planının müəyyən edilməsi və bununla da həmin marşrutun mühafizəsi üçün Rusiya sülhməramlı kontingentinin gələcək yerdəyişməsi nəzərdə tutulmuşdur.
(əvvəli 1-ci səhifədə)
Laçın dəhlizindəki vəziyyət Bəyanatın 6-cı bəndinə uyğun olaraq həll edilməli və ermənilər Laçın dəhlizi boyu yerləşən Zabux və Sus kəndlərindən çıxmalı idilər.
Azərbaycan dövləti Laçın dəhlizinə 32 kilometr uzunluğunda olan alternativ yolu bir il ərzində tikib başa çatdırdıqdan sonra Rusiya hökumətinə rəsmi bildiriş göndərərək sülhməramlı kontingentin postlarını köhnə yoldan yeni yola keçirilməsini bildirmişdir. Ermənistan isə hər zaman olduğu kimi, vədinə əməl etməkdən boyun qaçıraraq yolun 2023-cü ilin sonuna qədər inşa ediləcəyini bəyan etmişdir. Dövlət başçımız bu dəfə də qeyri-konstruktivlik nümayiş etdirən Ermənistana üçtərəfli Bəyanatın müddəasını yerinə yetirmədiyi təqdirdə Azərbaycanın Laçın dəhlizinə girəcəyini, orada öz postlarını quracağını bildirməsindən sonra Qarabağda yaşayan ermənilər məskunlaşdıqları Azərbaycan torpaqlarından çıxmaq üçün vaxt istəmişlər. Ötən il avqust ayının 26-da Azərbaycan Ordusu Laçın şəhərinə yerləşdi. Zabux və Sus kəndləri nəzarətə götürüldü. Ermənistan hakimiyyəti dəhliz boyu kəndlərin sakinlərinə təxliyə üçün 20 gün vaxt verdi. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev erməni əsilli Azərbaycan vətəndaşlarına azərbaycanlılar kimi münasibət göstəriləcəyini vəd etsə də, digər qanunsuz məskunlaşan erməni sakinlərinin Azərbaycana məxsus ərazilərdən çıxmalarını tələb etdi.
Bütün region üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən Laçın dəhlizi həm də Ermənistanı Qarabağla birləşdirən yoldur. Həmçinin alternativi olmayan bu dəhliz Laçını Qarabağa birləşdirməklə yanaşı, Qarabağla Zəngəzur arasında möhtəşəm bir körpü rolunu oynayır. Belə ki, Laçın dəhlizinə nəzarət edilməsi Qarabağa, o cümlədən Zəngəzur ərazilərinə nəzarəti təmin edir. Ermənistanın Qarabağı işğal altında saxlaya bilməsi üçün yeganə vasitə olan Laçın dəhlizi elə bu səbəbdəndir ki, Ermənistan üçün həyati dərəcədə vacib əhəmiyyət daşıyıb hər zaman.
İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra Ermənistan kapitulyasiya aktını imzalayarkən üzərinə götürdüyü öhdəliklərdən biri olaraq Laçın rayonunu Azərbaycana qaytarsa da, yəni bu ərazi formal olaraq Azərbaycanın olsa da, Laçına yalnız Ermənistan pasportu olanlar girə bilir, azərbaycanlı hərbçilər isə dəhliz boyunca hər keçidi rus sülhməramlıları ilə razılaşdırmalı olurdular. Eyni zamanda, müharibənin başa çatmasından xeyli vaxt keçməsinə baxmayaraq, ermənilər Ermənistan-Azərbaycan sərhəd xəttində mütəmadi olaraq qarşıdurmalar yaradır, təxribatlar törədir, "həyat xətti" adlandırdıqları bu yolla Qarabağa silah-sursatın, minaların qeyri-qanuni daşınmasını həyata keçirirdilər. 30 il Azərbaycan torpaqlarını, onun yeraltı-yerüstü sərvətlərini talan edən ermənilər bu əməllərini müharibədən sonra da davam etdirir, təbii sərvətlərimizi Ermənistana daşıyır, oradan isə xarici bazarlara çıxarırdılar. 2020-ci ildə Qarabağ müharibəsinə son qoyan atəşkəs razılaşmasına əsasən Rusiya sülhməramlı kontingentinə yola nəzarət etmək, insanların və yüklərin təhlükəsiz keçməsini təmin etmək həvalə olunsa da, rus sülhməramlıları öz missiyalarını həyata keçirmədilər. Azərbaycan ərazilərindən bu günə qədər çıxarılmayan erməni silahlı birləşmələrinin silah-sursatla təmin edilməsində, ölkəmizin təbii sərvətlərinin talan olunmasında Laçın yolundan istifadəyə göz yumdular.
Ötən il dekabrın 12-dən ermənilərin təbii ehtiyatlarımızı talan etməklə ekologiyamıza vurduğu ziyanın qarşısını almaq məqsədilə azərbaycanlı ekofəallar, QNT nümayəndələri aksiyaya başlamış və dinc aksiya 138 gün davam etmişdir. Aksiyaçılar ermənilərin Laçın dəhlizi ilə silah-sursat daşınmasının qarşını almağa qismən nail olsalar da, onlar sərhəddə terrorçu, vandal əməllər törətməyə davam edirdilər. Azərbaycan dövləti ermənilərin Laçın yolu ilə hərbi texnika daşımasının, ölkəmizin təbii ehtiyatlarının qanunsuz şəkildə istismarının qarşısını almaq üçün aprelin 23-də Ermənistanı Qarabağla birləşdirən yeganə yolun - Laçın dəhlizinin başlanğıcında nəzarət-buraxılış məntəqəsi yaratdı. Bununla da, dalana dirənən Ermənistan Rusiyanı üçtərəfli atəşkəs sazişindən irəli gələn öhdəliyini yerinə yetirməyə, "blokada"nı götürməyə və Azərbaycan qüvvələrinin dəhlizdən çıxarılmasını təmin etməyə çağırdı. Ermənistan sülhməramlıların yolda təhlükəsizliyi təmin etməli olduğu barədə Rusiyaya müraciət etsə də, Moskvadan cavab çıxmadı.
Laçın yolunun başlanğıcında keçid məntəqəsinin yaradılması Ermənistanla Qarabağ arasında hərəkətə nəzarət etməyə imkan verəcək. Erməni avtomobillərinin nəzarət-buraxılış məntəqələrində yoxlanılması isə nəinki sərhəddə, bütün regionda təhlükəsizliyin təmin edilməsinə xidmət edir.
Eni 5 kilometr olan dəhliz Laçın şəhəri və ona daxil olan Zabux, Sus və Aşağı Sus kəndlərini əhatə edir. 2021-ci il dekabrın 14-də Brüsseldə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev NATO-nun baş katibi Yohans Stoltenberqlə birgə mətbuat konfransı zamanı Laçın dəhlizinin Zəngəzur dəhlizi ilə eyni statusda olacağını bildirərək demişdir: "Zəngəzur dəhlizindən istifadə qaydalarına gəlincə, bu, Laçın dəhlizindəki kimi olmalıdır. Çünki üçtərəfli Bəyanatda açıq şəkildə göstərilib ki, Laçın dəhlizi vasitəsilə Azərbaycan Ermənistan və Qarabağ arasında əlaqə üçün təhlükəsiz və maneəsiz giriş təmin edir. Ermənistan da Azərbaycan və Naxçıvan arasında maneəsiz girişi və təhlükəsizliyi təmin etməlidir. Bu gün Laçın dəhlizində gömrük postu yoxdur. Zəngəzur dəhlizində də gömrük postu olmamalıdır. Əgər Ermənistan yükləri və insanları yoxlamaq üçün gömrük postunun qurulmasında israr edərsə, biz də Laçın dəhlizində eyni israrı edəcəyik. Bu məntiqlidir. Bu məsələdə qərar Ermənistanın üzərinə düşür. Biz iki varianta da hazırıq. Ya hər iki tərəfdə gömrük postu olmur, ya da hər iki tərəfdə gömrük postu qurulur".
Azərbaycan Prezidenti bu il fevral ayının 18-də Münxendə televiziya kanallarına müsahibəsi zamanı da bu məsələyə toxunmuş, ikitərəfli qaydada nəzarət-buraxılış məntəqələrinin yaradılmasının vacibliyini bildirmişdir. Beləliklə, aprel ayının 23-də Azərbaycan Laçın dəhlizində bu məntəqəni yaratdı.
Nəzarət-buraxılış məntəqəsinin yaradılması milli təhlükəsizliyin təmin olunması istiqamətində atılmış mühüm addımdır və istənilən suveren ölkə tərəfindən həm beynəlxalq hüquq normalarına uyğun, həm də ölkələr arasında münasibətlərin tənzimlənməsi təcrübəsinə əsaslanaraq həyata keçirilən prosedurdur. Belə ki, iki ölkə arasında sərhədləri qorumaq məqsədilə yaradılan sərhəd-nəzarət-keçid məntəqəsində yüklərin yoxlanılması ilə yanaşı, pasport nəzarəti də həyata keçiriləcək ki, bu da ümumilikdə regional təhlükəsizlik üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Mehparə ƏLİYEVA,
"Respublika".
