Suyun insan üçün önəmi çox böyükdür. Su insan orqanizmindən toksinlərin atılmasına və metabolizmin düzgün işləməsinə kömək edir. Eyni zamanda suyun yararlı mineral və vitaminlərlə zəngin olması qidalanmanın vacib hissəsini təşkil edir. Lakin bu əvəzsiz maye təkcə insan üçün yox, həmçinin torpaq, bitkilər üçün də çox əhəmiyyətlidir. Bir çox sənaye sahələrində, məsələn, enerji, kimya, metal işləməsi və s. sahələrdə suyun tətbiqi mühüm rol oynayır. Planetin 70 faizinin su ilə əhatə olunmasına baxmayaraq, 80-dən artıq ölkə içməli su qıtlığı ilə üz-üzədir.
Suyun dəyərli bir təbii resurs olduğu göz önündədir, onun qorunması və təmin edilməsi də çox vacibdir. Bu məqsədlə, suyun təmiz qalması və qorunması üçün bəzi qaydalar tətbiq edilməlidir. Bunlardan biri, sənaye sahələrində suyun texniki cihazlarla təmizlənməsidir. Həmçinin, suyun təminatı üçün yeni texnologiyalardan istifadə edilməlidir. Buna əlavə olaraq, suyun təmiz qalması üçün insanlar tullantı və zərərverici maddələri suya atmamalıdır.
İqlim dəyişikliyi su təchizatının azalmasına və su qıtlığı problemlərinin artmasına səbəb olur. İqlim dəyişikliyinin nəticəsi olaraq, yağışların yağma səviyyəsi aşağı düşür və bu da su təchizatını azaldır.
Son bildirilən məlumata əsasən 2050-ci ildə içməli su ehtiyatına tələbatın daha 30 faiz artacağı təxmin edilir. Bu problemlə qarşı-qarşıya qalan insanların sayı isə təxminən 3 milyarda çatacaq. Çaylar, göllər və yeraltı su qaynaqları tədricən quruyur və ya çirklənir. Bunun nəticəsi olaraq, su qıtlığı sürətlə artır. Təəssüf ki, Azərbaycan da şirin su ehtiyatlarının məhdud olduğu ölkələr sırasındadır. Buna əsas səbəblərdən biri isə iqlim dəyişikliyidir. Əhaliyə verilən suyun keyfiyyətli, təhlükəsiz, dayanıqlı olması məqsədilə artıq bir neçə ildir su mənbələrində tədqiqat işləri aparılır. Gədəbəy, Şəki, Horadiz, Lerik şəhərlərində su hovuzları yaradılıb. Göygöl şəhərində suyun keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması üçün 6 km uzunluğunda su kəməri çəkilib, Tovuz şəhəri üzrə isə Zəyəmçayda sugötürücü qurğu inşa edilib. Bir çox böyük şəhərlərdə qurğular qurulub və istismara verilib. Bununla yanaşı, 3 mindən çox yaşayış məntəqəsinin içməli su təchizatının vəziyyəti qiymətləndirilib. Həmçinin Qobustan, Ağsu, Şamaxı, Ağcabədi, Beyləqan rayonlarının su təminatı zəif olan bir sıra yaşayış məntəqələrinin təchizatları yaxşılaşdırılıb. Artıq demək olar ki, regionlarda əhalinin içməli su ilə bağlı çətinliklərinin böyük bir hissəsi həllini tapıb. Regionlarda həyata keçirilən irihəcmli layihələr nəticəsində yaxın böyük şəhərlər də bundan faydalanaraq istifadə edir. Buna misal olaraq onu deyə bilərik ki, ümumi sututumu 270 milyon kubmetr olan Taxtakörpü su anbarı Azərbaycanın ən hündür torpaq bəndli su anbarıdır. Buna əsasən Bakı və Bakıətrafı ərazilərin su ilə təchizatı əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşıb.
Qarabağ bölgəsində də mühüm işlər gedir. Təəssüf ki, 2020-ci ilə qədər düşmən ölkə illərdir Suqovuşan, Sərsəng, Xaçınçay Su Anbarı, Xudafərin, Füzulidə Köndələn çayının üzərində 3 kaskad anbarları istismar edib. Bunlar arasında ən önəmlisi məhz Sərsəng Su Anbarıdır. Belə ki, Sərsəng Su Anbarı ən əlverişli yerdə tikilib. Bundan istifadə edən ermənilər Tərtərə su lazım olanda suyu kəsib, daşqın olanda, suya ehtiyac olmayanda isə su verərək əkin sahələrinin, meyvə və tərəvəzin məhv olmasına səbəb olub.
Azərbaycanın ən təmiz, saf və zəngin su yataqları məhz Qarabağ bölgəsində, Kəlbəcər və Laçındadır. Lakin düşmən ölkə bütün evləri, abidələri, dini məkanları dağıtmaqla yanaşı, təbii sərvətlərimizə, su yataqlarımıza ciddi ziyan vurub və ya məhv edib. Kəlbəcər rayonundakı içməli su mənbələri işğal dövründə istifadəyə yararsız vəziyyətə salındığından "Azərsu" ASC tərəfindən qısa müddətdə Zvel və Qaraxaç çaylarının birləşdiyi nöqtədə suqəbuledici qurğular quraşdırılıb. Bunun nəticəsidir ki, artıq həmin ərazi içməli su mənbəyi kimi istifadə edilir. Həmçinin Kəlbəcər şəhərinə çəkilmiş mövcud 27 km uzunluğunda 220 mm diametrli polad magistral su kəmərinin 96 nöqtəsində qəzalı hissələr təmir edilib. "Azərsu" ASC həmin ərazilərdə təxirəsalınmaz tədbirlər görərək şəhərə suyun verilməsinə, hərbi və mülki təyinatlı obyektlərin su ilə təmin olunmasına nail olub.
Qarabağ bölgəsində yerləşən bəzi yeraltı sularında radioaktiv elementlər mövcuddur. Çaylarda ən çox yayılan radioaktiv element olaraq radon qazını göstərmək olar. Əgər suda radon qazı varsa, bu, onun müalicəvi əhəmiyyətini yüksəldir. Ümumiyyətlə, dünyada radonlu sulara nadir hallarda rast gəlinir. Azərbaycan şəraitində isə bu cəhətdən Kəlbəcər və Laçın rayonları əsas diqqət mərkəzindədir.
Hazırda Qarabağın saf su ocaqlarında, Kəlbəcər və Laçında işlər davam edir. Həmçinin 2021-ci ildə artıq "Kəlbəcər-1" Kiçik Su Elektrik Stansiyasının da açılışı olub. Açılışda iştirak edən Prezident İlham Əliyev və birinci xanım Mehriban Əliyeva görülən işlərlə tanış olub və dövlət başçısı stansiya haqqında məlumat verib: "Bu tədbirə qədər Lev çayı üzərində su elektrik stansiyasının tikintisi ilə tanış oldum. Orada generasiya gücü 4,4 meqavatdır. Biz artıq Güləbird Su Elektrik Stansiyasını işə saldıq, orada 8 meqavatdır, o, Laçın rayonundadır. Suqovuşan Su Elektrik Stansiyası da təmir olundu, yenidən quruldu, orada da 7,8 meqavatdır. Yəni görün, biz artıq 20 meqavatdan çox elektrik enerjisini alternativ mənbələrdən hasil etməyə başlayırıq və bu hələ başlanğıcdır. Ermənilər bu bölgələri tərk edərkən bütün su elektrik stansiyalarını məhv etdilər, dağıtdılar. Biz onları bərpa edəcəyik. Güləbird, indi isə Lev çayı üzərində və digər su elektrik stansiyaları və onların sayını tədricən təxminən 20-yə çatdıracağıq, bəlkə də 30-a çatdıracağıq, amma tədricən. Beləliklə, bizim enerji potensialımız da güclənəcək. Qarabağ və Şərqi Zəngəzur "yaşıl enerji" zonası kimi yaşayacaq və bizim bütün planlarımız yerinə yetiriləcək. Cəmi 7-8 ay ərzində bu qədər işin görülməsi bizim gücümüzü göstərir, əzmkarlığımızı göstərir, güclü siyasi iradəni göstərir".
Kiçik Qafqazda ən çox nəzərəçarpan ərazilər İstisu-Kəlbəcər hidrotermal ərazidir. Kəlbəcərdən Ermənistandakı Cermuk sularına kimi 50 kilometr məsafədə 5 qrup eyni tipli isti sulara təsadüf edilir: Bağırsaq, Yuxarı İstisu, Aşağı İstisu, Kəlbəcər suları və Cermuk. Suların kimyəvi tərkibləri mürəkkəbdir. Yüksək temperaturu olan bu sular dünyada nadir tapılan qiymətli növlərdəndir. Laçın rayonunda isə hidrotermal ilıq sular yerləşir. Sutka ərzində təqribən 2 milyon litrə kimi su çıxan bu ərazilərdə temperatur nisbətən alçaq olur. Bu suların temperaturunun mənşəyi elmə hələ də maraqlıdır. Bu bölgədə kurortların və ekoturizmlərin yaradılması ən aktual məsələlərdən biridir. Həmin ərazilərdə hələ də axtarışlar davam edir və 16 mineral su bulağı artıq öyrənilib. Əlbəttə, gələcəkdə bu yerlərdən istifadə edərək təbii təbabət üsullarından faydalanmaq olar. Həmçinin dünyada nadir olan bu sulara turistlərin də böyük marağının yaranacağı məlum məsələdir. İlıqsu, Turşsu, Laçın bulaqlarından geniş istifadə edib, ekoturizm marşrutlarının genişləndirilməsi nəzərdə tutulub. Şübhəsiz ki, Qarabağın dağlıq hissəsinin saf bulaqları Kislovodsk, Abastuman və hətta İsveçrə, İtaliya kurortlarından üstündür. Qarabağın isti sularının tükənməz və ucuz istilik enerjisindən sənaye və kənd təsərrüfatında, kommunal işlərdə və elektrik qüvvəsi istehsalında istifadə mümkündür.
Töhfə SƏMƏDOVA,
"Respublika".
