Səfəvilər dövlətinin banisi

Çoxəsrlik tarixə, zəngin mədəniyyətə malik xalqımızın dövlətimizi quran, qoruyan, əsrlərin qovuşuğunda, tarixin çətin məqamlarında ona yol göstərən nüfuzlu alimləri, tarixçiləri, dövlət xadimləri, görkəmli şəxsiyyətləri olmuşdur. Xalqı qarşısında böyük xidmətlər göstərən Şah İsmayıl Xətai isə Azərbaycan torpaqlarını birləşdirən, vahid Azərbaycan dövləti yaradan sərkərdə idi.

Şah İsmayıl Xətai 1487-ci ilin iyul ayında Ərdəbildə anadan olmuşdur. 12 yaşında olarkən Səfəvi əmirlərinin və digər türk tayfalarının dəstəyi ilə öz əcdadlarının Azərbaycanı birləşdirmək məqsədilə başladıqları mübarizəni davam etdirərək Ağqoyunlu və Şirvanşah qoşunları ilə qanlı döyüşlərdən sonra 1501-ci ildə Təbrizə daxil olmuş, özünü Azərbaycanın hökmdarı elan etmişdir. Bununla da Azərbaycan torpaqlarında ilk mərkəzləşdirilmiş dövlət - Səfəvilər dövləti yaradılmışdı. Şah İsmayılın yaratdığı Səfəvilər imperiyası Azərbaycan dövlətçiliyinin əsasını qoymuş, türk tayfalarını birləşdirmiş, dövlət quruculuğu ənənələrini formalaşdırmışdır.

Səfəvilər dövlətinin banisi kimi Şah İsmayıl Xətai bölgəyə sabitlik, birlik və mədəni intibah gətirən qüdrətli bir imperiya qurdu. Gənc yaşlarında hakimiyyətə gələn Şah İsmayıl tez bir zamanda hakimiyyətini möhkəmləndirdi və bir sıra hərbi yürüşlərə başladı. Onun əsas məqsədi Azərbaycanın parçalanmış ərazilərini öz hakimiyyəti altında birləşdirmək və nüfuzunu regiondan kənara çıxarmaq idi. Hərbi məharəti ilə Şah İsmayıl düşmənlərini müvəffəqiyyətlə məğlub edərək öz hökmranlığını təsdiq etdi. Onun rəhbərliyi altında Səfəvi imperiyası güc və ərazi baxımından böyüdü. Şah İsmayılın fəthləri imperiyanın sərhədlərini daha da genişləndirdi. Şah İsmayıl hərbi şücaəti ilə tanınsa da, onun hakimiyyəti təkcə müharibə ilə müəyyən edilmirdi. O, idarəetməni təkmilləşdirmək və sosial sabitliyi təşviq etmək üçün islahatlar həyata keçirən bacarıqlı idarəçi idi. O, "Nizam-e Cədid" və ya "Yeni Nizam" kimi tanınan qanunlar məcəlləsi yaratdı və bu, vergi, ədalət və torpaq bölgüsü də daxil olmaqla cəmiyyətin müxtəlif aspektlərini tənzimləməyi hədəflədi. Bu islahatlar imperiya daxilində nizam-intizam və ədalət hissini gücləndirməyə kömək etdi.

Azərbaycanın siyasi və ictimai həyatında mühüm rol oynamış qızılbaşlar nəslinin nümayəndəsi olan İsmayıl kiçik yaşlarından incəsənətə, ədəbiyyata böyük həvəs göstərmiş, görkəmli alimlərdən təhsil almış, ərəb, fars, Azərbaycan dillərini mükəmməl öyrənmişdir. 1500-cü ildə 13 yaşında ikən atası Heydərin yerinə Səfəvi sufi təriqətinin başçısı keçən İsmayıl parçalanmış Azərbaycan ərazilərini birləşdirməyə və qüdrətli imperiya yaratmağa nail olmuşdur. Şah İsmayıl mahir sərkərdə olmaqla yanaşı, həm də istedadlı şair idi. O, "Xətai" təxəllüsü ilə əruz və heca vəznində, epik və lirik janrlarda Azərbaycan poetik ənənələrini zənginləşdirən lirik şeirlər yazmış, əsasən Azərbaycan türkcəsində yazdığı əsərlərində təbiətin gözəlliyini, məhəbbətin fəzilətlərini tərənnüm etmiş, Yaradana dərin mənəvi bağlılığını ifadə etmişdi. O, Təbrizdəki sarayına çoxsaylı alimləri, şair və sənətkarları cəlb edərək Azərbaycan ədəbiyyatının, musiqisinin və memarlığının çiçəklənməsinə öz töhfəsini vermişdi. Şah İsmayıl Xətainin poeziyası Azərbaycan ədəbi irsinin mühüm bir hissəsi olmaqla dərin anlayışları və emosional dərinliyi ilə seçilir.

Şah İsmayıl Xətai Azərbaycan dilində təkcə gözəl şeirlərin, mükəmməl ədəbi abidə olan "Dəhnamə" ("On məktub") poemasının müəllifi deyildi. O, Azərbaycanın tarixində və mədəniyyətində silinməz izlər qoymuş, ədəbi yaradıcılığı ilə incəsənətin, mədəni intibahın və intellektual maarifləndirmə dövrünün başlanğıcını qoymuşdu. Azərbaycan və fars ədəbiyyatında xüsusi yer tutan, emosional dərinliyi və dərin mənəvi fikirləri ilə seçilən lirik şeirlərində təbiətin gözəlliklərini, insan duyğularının mürəkkəbliklərini bəlağətlə qələmə almışdır. Şah İsmayılın poeziyasında həm bəşəri, həm də ilahi məhəbbət əsas mövzu olmuş, şair insan sevgisi ilə İlahi məhəbbət arasında paralellər aparmışdır.

Şah İsmayılın poeziyasında diqqətçəkən başqa bir cəhət onun dil və obraz ustalığıdır. Onun şeirləri zəngin metaforaları, canlı təsvirləri və təlqinedici obrazları ilə seçilir. İsmayıl fars və türk poetik ənənələrini mükəmməl şəkildə birləşdirərək, mədəniyyət və dil sərhədlərini aşaraq unikal bir vəhdət yaratmışdır. Şah İsmayıl Xətainin poeziyasında onun döyüşçü ruhu və lider kimi şəxsi təcrübələri də öz əksini tapmışdır. Şair yaradıcılığında məhəbbət və mənəviyyat mövzuları ilə yanaşı, igidlik, qəhrəmanlıq mövzularına da toxunur, İsmayılın öz imperiyasını möhkəmləndirmək, xalqını müdafiə etmək yolunda apardığı mübarizə və qazandığı zəfərlər bədii yaradıcılığında da öz ifadəsini tapır. Şah İsmayıl Xətainin türk dilinə, xüsusən də Azərbaycan türkcəsinə yanaşması türk dilinin ədəbi dil statusunun yüksəldilməsində, elmi və bədii mühitdə istifadə olunmasında mühüm rol oynamışdır. Onun səyləri sayəsində Azərbaycan dili nəinki fars dilinin güclü təsirindən qurtarmış, həm də sonrakı yüzilliklər boyu onu üstələmişdi. Belə ki, Şah İsmayılın dövründə fars dili bölgədə ədəbiyyat və mədəniyyətin hakim dili idi. Bununla belə, İsmayıl xalqının öz ana dilini inkişaf etdirməsinin vacibliyini qeyd edirdi. O, qəti şəkildə əmin idi ki, türk dili bədii ifadə üçün böyük potensiala malikdir və ədəbi nüfuz baxımından fars dilindən üstündür. Bu məqsədinə nail olmaq üçün Şah İsmayıl həm də Azərbaycan türk ədəbiyyatına himayədarlıq edir, onun inkişafına təkan verirdi. O, təkcə öz şeirlərini Azərbaycan türkcəsində yazmır, həm də bu dildə yazan şairlərin əsərlərini də təbliğ edirdi. Bununla o, türk dilində fars ədəbiyyatı ilə yanaşı, dayana biləcək canlı bir ədəbi ənənə yaratmağı qarşısına məqsəd qoymuşdu. O, fars ədəbi əsərlərinin Azərbaycan türkcəsinə tərcümə və uyğunlaşdırılmasında, Azərbaycan ədəbiyyatının əhatə dairəsinin genişləndirilməsində, Azərbaycan klassiklərinin daha geniş oxucu kütləsi üçün əlçatan olmasında mühüm rol oynamışdır.

Şah İsmayıl Xətainin tarixi və elmi mətnlərin türk dilinə tərcüməsinə, Azərbaycan türkcəsində elmi axtarışların təşviq edilməsinə dəstəyi ədəbi və intellektual ənənənin inkişafına imkan verirdi. Şah İsmayılın türk dilini ədəbi dil kimi təbliğ etmək səyləri Azərbaycan türkcəsinin ədəbiyyat, elm və mədəni ifadə dili kimi davamlı istifadəsinə və inkişafına, türkdilli şairlərin, yazıçıların və alimlərin sonrakı nəsillərinə ötürülməsinə yol açaraq, Azərbaycan türkcəsinin canlı və təsirli bir ədəbi dil kimi inkişafının və qorunub saxlanmasının əsasını qoymuşdur. Şah İsmayıl həm də incəsənətin, ədəbiyyatın və ziyalıların hamisi idi. O, alimlərin, şairlərin və sənətçilərin çiçəkləndiyi canlı saray mədəniyyəti yetişdirdi. Şah İsmayılın Təbrizdəki sarayı şairlərin şeir müsabiqələri, alimlərin fəlsəfi mübahisələr apardığı, sənətkarların möhtəşəm sənət əsərləri yaratdığı fikir mübadiləsi mərkəzinə çevrilmişdi.

Şah İsmayılın hakimiyyəti 1524-cü ildə 36 yaşında dünyasını dəyişməsi ilə başa çatdı. Varisləri onun irsini davam etdirərək Səfəvi imperiyasını genişləndirdilər, iki əsrdən çox mövcud olmuş Səfəvilər imperiyası Azərbaycan tarixində silinməz iz qoydu. Şah İsmayılın hakimiyyəti illəri mərkəzləşdirilmiş idarəçilik və dövlət quruculuğu dövrü idi. Onun imperiya daxilində idarəetməni, ədaləti və vergiləri təkmilləşdirməyə yönəlmiş inzibati islahatları, qurduğu mərkəzləşdirilmiş idarəçilik sistemi Səfəvi imperiyasının dayanıqlılığını təmin etdi. Ana dilimizi dövlət dili elan etməsi, mədəniyyətimizin himayədarı olması, torpaqlarımızı birləşdirməsi böyük Azərbaycan dövlətinin yaradılmasına xidmət edirdi və o, bunu bacardı.

Mehparə ƏLİYEVA,

"Respublika".